Εγκάρδια. Κώστας Ευαγγελάτος, 2014.)
ΝΕΕΣ ΦΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ.
Η Θεωρητική μου προσέγγιση στο θέμα επικεντρώνεται στη θέση του σύγχρονου εικαστικού καλλιτέχνη, ο οποίος εξακολουθεί να δημιουργεί με πυξίδα το «είναι» του, μέσα στο κυριαρχούμενο από την τάση της παγκοσμιοποίησης πεδίο.
Κοινές πολιτιστικές συντεταγμένες επηρεάζουν καθοριστικά την καλλιτεχνική έκφραση, που μετασχηματίζεται με ποικίλους τρόπους σε πολλαπλά επίπεδα. Θεωρητικά διλήμματα, γενικευμένες αντιθέσεις, συγκλίσεις, αποκλίσεις, αντινομίες και ζητούμενα προκύπτουν από τον ιδεολογικό και αισθητικό πολτό του παρόντος. Έναν πολτό με τον οποίο δομείται και λειτουργεί το σύστημα διακίνησης και επικοινωνίας των εικαστικών «προϊόντων» στην παγκοσμιοποιημένη οικονομική ζώνη με τους πιθανούς αποδέκτες, χρήστες, συμμετέχοντες και επενδυτές. Ιδιαίτερα από τα media κάθε τύπου επιβάλλονται νέες αντιλήψεις, θέσεις και πρακτικές που προξενούν αντιδράσεις και ιδεολογικές συγκρούσεις, όχι μόνο στο κυρίαρχο οικονομικό φάσμα και τις αναμενόμενες κρίσεις και ταλαντεύσεις του, αλλά και για τις αισθητικές κατευθύνσεις και συνισταμένες πολιτικές, που επηρεάζουν άμεσα την πνευματική καλλιέργεια.
Η ανθρώπινη φύση, από την αρχή της ύπαρξής της διαφοροποιήθηκε από τα υπόλοιπα όντα, με τη δημιουργία διάφορων μορφών επικοινωνίας. Για παράδειγμα ο χορός, οι τελετές μαγείας και οι πράξεις λατρείας, η σταδιακή διάρθρωση της γλώσσας και της γραφής θα αποτελέσουν τα βήματα εξέλιξης στην μακρόχρονη ανθρώπινη πορεία και τον τρόπο έκφρασης σε όλους τους πολιτισμούς. Η γέννηση και η ανάπτυξη της τέχνης υπήρξε πάντοτε συνδεδεμένη και εξαρτώμενη από τις συνθήκες διαμόρφωσης του περιβάλλοντος. Οι κλιματολογικές συνθήκες με το κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό υπόβαθρο διαμόρφωσαν και συντέλεσαν στη δημιουργία των πολιτιστικών συνθηκών. Ένα έργο τέχνης, δεν είναι ένα τυχαίο δημιούργημα, αλλά προϊόν που πηγάζει μέσα σε ορισμένο κοινωνικό πλαίσιο, μιας συγκεκριμένης εποχής. Κατά συνέπεια, αντιπροσωπεύει και εκφράζει αυτή την εποχή. Στην πορεία ανάπτυξης του ανθρώπινου γένους εκφράστηκαν πολλές και ετερόκλητες αντιλήψεις για το σκοπό και τις ερμηνείες της τέχνης. Αποτελεί όμως γενική παραδοχή πως είναι μια μορφή ανθρώπινης επικοινωνίας, εσωτερικής ανάγκης και έκφρασης που πηγάζει από όλες τις αισθήσεις και απευθύνεται σε αυτές. Μέσα από διαδικασίες νοητικές, συναισθηματικές, διαισθητικές μεταφέρεται το αρχικό οπτικό ερέθισμα και μεταφράζεται ως εμπειρία βιωματική σε καθαρό εικαστικό στοιχείο, μεταφέροντας μηνύματα και καταγράφοντας τις τάσεις και τις προσδοκίες κάθε εποχής.
Στην εξελικτική πορεία της τέχνης, η αναπαράσταση αντικαταστάθηκε σταδιακά από υπαινικτικά στοιχεία που καθοδηγούσαν το θεατή να αναγνωρίσει το εικονιζόμενο αντικείμενο και την υπόστασή του μέσα από στοιχεία διακοσμητικά, ενδυματολογικά, χειρονομίες, βλέμματα, πόζες. Το έργο τέχνης μπορούσε να διηγηθεί μια ιστορία ηθογραφική, ένα ιστορικό γεγονός, μια κοινωνική ή θρησκευτική μεταρρύθμιση. Ο Έρνστ Φίσερ, στην «Αναγκαιότητα της τέχνης» τονίζει: «Η Τέχνη είναι το απαραίτητο μέσο της συγχώνευσης του ξεχωριστού ατόμου με το σύνολο, της άπειρης κοινωνικοποίησής του, της συμμετοχής του στα βιώματα, τις εμπειρίες και τις ιδέες όλου του ανθρώπινου γένους», επιβεβαιώνοντας την νομοτελειακή πορεία της τέχνης με την κοινωνική και οικονομική εξέλιξη καθώς και την ύπαρξή της, ως την επικρατούσα άποψη και έκφραση, της εκάστοτε ισχύουσας κοινωνικό-θρησκευτικής αντίληψης. Η μοντέρνα ζωγραφική, αν και προφανώς διατηρεί καταβολές και επιρροές από διάφορες εθνικές παραδόσεις, τείνει να αποκτήσει ένα παγκόσμιο χαρακτήρα, να γίνει ένα κοινό μέσο συνεννόησης, που φιλοδοξεί να ξεπεράσει όλες τις εθνικές διαφορές.
Στη σημερινή εποχή του ανταγωνισμού, της αλλοτρίωσης ιδεών και συναισθημάτων, το έργο τέχνης επικοινωνεί απαραίτητα για να αγγίξει ποικίλα γούστα και αντιλήψεις αισθητικής, προκειμένου να καλύψει το πνεύμα της παγκοσμιοποίησης και της ενιαίας επικρατούσης αισθητικής αντίληψης.
Στην εποχή όπου κυριαρχεί η δυναστεία της εικόνας και της τάχιστης ανταλλαγής ιδεών και πληροφοριών γινόμαστε μοιραία συμμετέχοντες και ενεργοί της επικοινωνίας, όπου το μήνυμα οφείλει να είναι σαφές και σύντομο. Ο αποδέκτης, έχοντας καταχωρημένα μέσα του αναφορές και στοιχεία άλλων ιστορικών εποχών, όταν η σχέση άνθρωπος–περιβάλλον ήταν άμεση, κατορθώνει να ερμηνεύσει την εικαστική γραφή και γλώσσα μέσα από γνώριμα κωδικοποιημένα οπτικά σύμβολα και μοτίβα. Στο β’ μισό του 20ου αιώνα, στις αρχές της δεκαετίας του 1960, εκδηλώθηκε με επαναστατικές εκδηλώσεις σε διεθνές επίπεδο, το κίνημα Φλούξους (Fluxus). Σε πνευματική διαδοχή του προγενέστερου ακραίου και ανατρεπτικού Νταντά, το Φλούξους στόχευε και αυτό στην απαλλαγή του ατόμου από κάθε αναστολή, φυσική, διανοητική και πολιτική, αρνιόταν την ύπαρξη τεχνητών εμποδίων ανάμεσα στα διαφορετικά καλλιτεχνικά πεδία και επεδίωκε την κατάργηση και διάκριση ανάμεσα στην τέχνη και τη ζωή. Στους οπαδούς του συγκαταλέχθηκαν διάφορες εθνικότητες και κατευθύνσεις και στο αποκορύφωμά του κατά το 1963-65, σ’ ένα φεστιβάλ συγκέντρωσε μουσικούς, χορευτές, ζωγράφους, ποιητές και γλύπτες απ’ όλο τον κόσμο.
Πλέον, η καλλιτεχνική δραστηριότητα είναι περισσότερο σημαίνουσα από το ίδιο το έργο τέχνης. Είναι γεγονός ότι μεγάλες εικαστικές διοργανώσεις σε όλα τα ανεπτυγμένα οικονομικά κέντρα διαδίδουν την σύγχρονη τέχνη. Εκπαιδευτικά ιδρύματα, εταιρείες και ιδιώτες επενδύουν σε έργα της σύγχρονης παραγωγής. Αρκετοί καλλιτέχνες ευημερούν και συναγωνίζονται τους πλουτοκράτες. Τα μέσα ενημέρωσης κάθε τύπου κάνουν καλά τη δουλειά τους… Κι όμως στην πραγματικότητα ο σύγχρονος άνθρωπος ελάχιστα συγκινείται από την τέχνη της εποχής του, ή τουλάχιστον από την τέχνη που του επιβάλλουν τα MEDIA και οι έμποροι, σαν τέχνη της εποχής του. Η σύγχυση και η προσποίηση καλύπτουν ένα μεγάλο φάσμα των αναζητήσεων και παρά την πράγματι μεγαλύτερη διάδοση των έργων τέχνης, μέσω χαρακτικών και άλλων αναπαραγωγικών μεθόδων και στην προσέγγιση του καθημερινού ανθρώπου με την pop-art και την video-art, η τέχνη δεν βιώνεται σαν ανθρώπινη ανάγκη. Σχεδόν πάντα μένει στο επίπεδο της διακόσμησης ή της επένδυσης, σε κάτι ακατανόητο μεν, αλλά που κάποιοι «επαίοντες» δίνουν μεγάλη αξία.
Σε όλα αυτά νέες και ήδη διαδεδομένες εκφραστικές δυνατότητες στον εικαστικό χώρο, όπως η ιδιότυπη και σχεδόν προδρομική mail-art και όλες οι συναφείς εικαστικές διατυπώσεις, με την χρήση τεχνολογικών μέσων και μεθόδων, που αναρτούνται και διακινούνται στο διαδίκτυο συντελούν στην επικοινωνιακή διαδικασία με τρόπους, προσδιορισμούς και επιλύσεις για μια εφικτή παγκόσμια συμμετοχή σε έναν πολλαπλασιασμό των αισθητικών αντικειμένων. Το 1965 εμφανίζεται για πρώτη φορά στον κόσμο της τέχνης, το κίνημα της Mail Art, στη Νέα Υόρκη. Εμπνευστής του υπήρξε ο Ray Johnson, που χαρακτηρίστηκε σαν τον πιο διάσημο άγνωστο καλλιτέχνη της Αμερικής. Το κίνημα Mail Art Network αποκαλείται Δίκτυο Ταχυδρομικής Τέχνης, από το μέσο διακίνησης των έργων, που είναι το ταχυδρομείο.
Η ταχυδρομική τέχνη ξεκίνησε ως κίνημα αντίστασης και απελπισίας ενάντια στα κατεστημένα της εποχής και τη βιομηχανία στον κόσμο της τέχνης. Την ίδια εποχή, πολλοί άλλοι καλλιτέχνες, όπως ο Αρμάν, ο Κλάϊν, ο Ράουσενμπεργκ και η Ομάδα fluxus (με τους Ben Vautier, George Brecht, Joseph Beuys, Robert Filliou, Dick Higgins, Nam June Paik, Daniel Spoerri, George Maciunas), ενσωματώνουν στην δουλειά τους γράμματα, επιστολές, γραμματόσημα, φακέλους, κάρτες. Όπως στην αρχή του 20ου αιώνα σημαντικά γεγονότα δημιούργησαν τα κινήματα του Φουτουρισμού, του Νταντά, του Μπαουχάους, του Σουρεαλισμού κ.α., έτσι η mail art δημιουργεί μια εικαστική καινοτομία με πολλές δυνατότητες. Το κίνημά της βασιζόμενο κυρίως στην επαφή και στην ελεύθερη ανταλλαγή τέχνης και ιδεών, μεταξύ των καλλιτεχνών, εξελίχθηκε σε παγκόσμια δίκτυο. Σήμερα είναι ίσως και το μεγαλύτερο σε έκταση και αριθμό συμμετεχόντων κίνημα που δημιουργήθηκε ποτέ στην ιστορία της τέχνης. Είναι ένα δίκτυο ζωντανό, πολύμορφο, που καθημερινά εξελίσσεται και αυξάνεται. Είναι ένας ανοικτός δίαυλος παγκόσμιας καλλιτεχνικής επικοινωνίας, παράπλευρος στους γνωστούς και παγιωμένους που στοχεύει στη διαρκή πνευματική αφύπνιση.
Η καινοτομία που βασίζεται στην ακύρωση της απόστασης και των περιορισμών στην επικοινωνία κοινού και καλλιτεχνών ακόμη και μεταξύ των ίδιων των δημιουργών, με αποτέλεσμα χιλιάδες καλλιτέχνες ανά τον κόσμο να συνεργάζονται και να ανταλλάσσουν ιδέες. Η mail art δίνει τη δυνατότητα της ελεύθερης συνάντησης δημιουργών, διαφορετικών προελεύσεων και κατευθύνσεων – πολιτικών και κοινωνικών -, διαφορετικών τεχνοτροπιών, ιδεολογιών και αντιλήψεων που προέρχονται σχεδόν από όλα τα είδη τέχνης. Είναι αποδεκτοί καλλιτέχνες ολοκληρωμένης καριέρας και αυθεντικά δημιουργικοί άνθρωποι που ασχολούνται με την τέχνη, που ανταλλάσσουν μεταξύ τους ιδέες έργα τέχνης, πολιτιστικά στοιχεία, αισθητικά ντοκουμέντα, καθιστώντας το κίνημα φιλόξενο και αποδεκτό, πλούσιο εκφραστικά, σύγχρονο σε ιδέες και παράλληλα έντονα προσωπικό.
Τα έργα είναι αυθεντικά έργα τέχνης, ψηφιακή ζωγραφική, εκτυπώσεις, αντίγραφα, κάρτες, χαρακτικά έργα με εικαστικές σφραγίδες, οπτική ποίηση, εφημερίδες και περιοδικά που αφορούν το θεσμό, γραμματόσημα σχεδιασμένα από τους ίδιους και φακέλους που συχνά ανταγωνίζονται το ίδιο το έργο τέχνης. Διοργανώνονται μικρές και μεγάλες εκθέσεις, όπου οι καλλιτέχνες στέλνουν τα έργα τους στους διοργανωτές μέσω ταχυδρομείου και το διαδίκτυο, χωρίς κορνίζες, απαλλασσόμενοι έτσι από τις χρονοβόρες και δαπανηρές διαδικασίες εξαγωγής του έργου τέχνης. Τα έργα τους συνήθως παραμένουν στους διοργανωτές. Η αμεσότητα της επικοινωνίας και η δυνατότητα συνεργασίας και επαφής με χιλιάδες καλλιτέχνες ανά τον κόσμο, χαρακτηριστικό γνώρισμα των εκθέσεων ταχυδρομικής τέχνης, δίνει τη δυνατότητα της διοργάνωσης σε γκαλερί, ιστορικούς τέχνης, διεθνή πανεπιστήμια, δήμους, που καταφέρνουν τελικά να δημιουργούν τα δικά τους μουσεία. Σχεδόν δε, απουσιάζει κάθε οικονομική συνδιαλλαγή και περιορισμός με όρους και όρια που συνήθως επικρατούν στους εμπορικούς κύκλους διακίνησης και προβολής των έργων τέχνης. Στη θεματολογία των εκθέσεων mail art παρακολουθεί κανείς ένα χάρτη των προβλημάτων που απασχολούν το σύγχρονο άνθρωπο. Απουσιάζουν οι προβολές αντιλήψεων βίας, ρατσισμού, πορνογραφίας και αυτές που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Το θέμα τίθεται συνήθως από τον διοργανωτή και καλείται ο καλλιτέχνης να εκφράσει εικαστικά την άποψή του. Η όλη ιδεολογική θεώρηση της mail-art βασίζεται στη θεωρητική αφετηρία της εννοιολογικής τέχνης. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960, η Εννοιακή τέχνη (Conceptual Art) επιδιώκει την εξάλειψη του έργου τέχνης και την «αποπραγμάτωση του αντικειμένου στην τέχνη», περισσότερο ως φορέας ιδεών και πολιτισμικών μηνυμάτων, παρά ως είδος τέχνης. Βασική θέση αποτελεί το έργο τέχνης να είναι πριν απ’ όλα μια ιδέα που μπορεί να οδηγήσει αλλά και όχι απαραίτητα σε μια ορατή φόρμα». Υποδηλώνει, πως η παραδοσιακή σχέση ανάμεσα στην ιδέα και την έκφραση, στο έργο τέχνης, έχει αλλάξει και έτσι τονίζεται περισσότερο η ιδέα απ’ ότι το τελικό αποτέλεσμα. Το στάδιο ανάμεσα στην ιδέα και στο τελικό προϊόν το σημαντικό τμήμα της διαδικασίας της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Στηρίζεται στην «άποψη ότι το τελικό προϊόν του καλλιτέχνη έχει μικρότερη σημασία από την ιδέα και την διαδικασία δημιουργίας του και της οποίας δεν αποτελεί παρά μια καταγραφή», που συμβάδιζε με την ολοένα και βαθύτερη αποστροφή των καλλιτεχνών για το κύκλωμα της αγοράς των έργων τέχνης. Οι καλλιτέχνες προσπαθούσαν να ξεφύγουν από τις δομές του συστήματος, που έδινε στα έργα τους ένα χαρακτήρα αποκλειστικότητας, σπανιότητας και είδους πολυτελείας με ανάλογη αξία. Η Εννοιακή τέχνη ταυτίστηκε γρήγορα με ακατάληπτα περίπλοκα γραπτά ή κρυπτογραφικά μηνύματα από τον καλλιτέχνη προς το κοινό του και παρήγαγε μια τεράστια ποσότητα από μικρά βιβλία, μαγνητοταινίες και άλλα τεκμήρια που όλα βασικά πραγματεύονται τρόπους συζήτησης πάνω στην τέχνη. Πολλές πόλεις έχουν αναγάγει τη mail art σε θεσμό όπου πραγματοποιούνται εκθέσεις, διεθνείς συναντήσεις, συνέδρια, περφόρμανς, φεστιβάλ, με αποτέλεσμα, οι καλλιτέχνες να γνωρίζονται και προσωπικά. Σε ηλεκτρονικές γκαλερί του δικτύου δημοσιεύονται οι εκθέσεις, οι παρουσιάσεις του καλλιτεχνικού έργου και τα βιογραφικά στοιχεία των δημιουργών. Στην εποχή μας η επικοινωνία δεν έχει όρια και πραγματοποιείται σε ελάχιστο χρόνο. Τηλεφωνούμε, στέλνουμε φαξ παντού σε όλο τον κόσμο, γράφουμε sms, επικοινωνούμε με mms, ενημερωνόμαστε από τις εφημερίδες και την τηλεόραση, φωτογραφίζουμε και βιντεοσκοπούμε. Η ζωή πολλών συνανθρώπων μας βιώνεται μέσα από την τηλεόραση, σε αντιπαράθεση, με την αποτύπωση της ζωής έξω από τη σπηλιά, του προϊστορικού ανθρώπου. Όμως ο άνθρωπος πάντα θα μετατρέπει σε τέχνη κάθε τι που βιώνει και αισθάνεται. Η τέχνη αποτελεί τη διαλεκτική λειτουργία προσέγγισης, μέσα από μια προσπάθεια ερμηνείας των προβλημάτων της ζωής, της ανθρώπινης ψυχής και της κοινωνίας και γι’ αυτό πρέπει να κινείται ελεύθερη ενώ η εικαστική γλώσσα οφείλει να είναι απελευθερωμένη από κανόνες αποτρέποντας την τελμάτωση. Γιατί «το έργο τέχνης είναι πάνω απ’ όλα μια διαδικασία δημιουργίας»…, σύμφωνα με τον Κλέε. Μέσα στο αντιφατικό φάσμα του κόσμου της ζωής η τέχνη είναι ένα αέναο συμβάν δημιουργικού πολλαπλασιασμού των αισθητικών αποκρυσταλλώσεων. Η Mail-art προσφέρει τη δυνατότητα συμμετοχής στο συμβάν αυτό σε όλους τους καλλιτέχνες με παγκόσμια εμβέλεια.
Κώστας Ευαγγελάτος
Εικαστικός, Λογοτέχνης, Θεωρητικός της σύγχρονης τέχνης/
www.gisi.gr/evangelatos
