ΚΩΣΤΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΑΤΟΣ
"ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΑ ΣΥΜΒΑΝΤΑ ΣΕ ΔΗΜΟΣΙΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ"
Σε μια ενδυνάμει παγκοσμίωση της αισθητικής κουλτούρας, που κύριο μοχλό πραγμάτωσης έχει τη χρήση των εξελισσόμενων καθημερινά τεχνολογικών μέσων, οι παράμετροι επίτευξης είναι πολύπλοκοι, ποικίλοι και πολλές φορές αλληλοαναιρούμενοι. Ο πολιτισμός της τεχνολογίας, με δεδομένη την απόσταση του υποτιθέμενου δημιουργού καλλιτέχνη από την αρχική έμπνευση-ιδέα μέχρι την υλοποίηση της, με τεχνολογικά μέσα από ενδιάμεσους τεχνικούς, υπεύθυνους των καλλιτεχνικών παραγωγών, μέχρι την τελική θέαση στο χώρο περικλείει πολλά δυσεπίλυτα προβλήματα.
Είναι βέβαιο ότι τα προβλήματα αυτά, αισθητικά, δεοντολογικά, ηθικά αλλά και ενίοτε νομικά αποκτούν τεράστια βαρύτητα, όταν τα έργα-προιόντα των καταπληκτικών τεχνολογικών δυνατοτήτων εκτίθενται ή παράγονται διαδραστικά σε δημόσιο χώρο. Τότε το ευρύ και συνήθως απληροφόρητο κοινό ενδέχεται να αντιδράσει ποικιλότροπα. Αναγκαία λοιπόν και εξαιρετικής σημασίας καθίσταται η συμμετοχή σε θεωρητικό αρχικά διάλογο των ίδιων των δημιουργών. Και μάλιστα εκείνων που υιοθετούν μία πιο κριτική στάση απέναντι στη σύγχρονη τεχνολογία, παρόλο που τη χρησιμοποιούν, με έναν τρόπο που κατ’ αρχήν φαίνεται ότι δεν εμπεριέχει πολλά από τα χαρακτηριστικά μίας πραγματικής επικοινωνίας, εφόσον λείπει η απ’ ευθείας επαφή, εφόσον υπάρχει η σωματική απόσταση και η ζωογόνος αναπνοή επικοινωνίας και έκφρασης καταμερίζεται.
Αυτό που γενικά διαπιστώνεται είναι ότι οι νέες τεχνολογίες παρέχουν νέες προοπτικές εξέλιξης και εφαρμογής καθώς και ένα καινοτόμο σύνολο εργαλείων και μεθοδολογιών. Έμπρακτο παράδειγμα είναι η χρήση του γρήγορου διαδικτύου για τη σύνθεση πολυπρισματικών πολιτιστικών γεγονότων σε δημόσιους χώρους συνήθως με τεράστιο αριθμό συμμετεχόντων. Διανοίγονται έτσι δυναμικοί ορίζοντες συνεργασίας και επικοινωνίας μεταξύ δημιουργών και κοινού, διαπολιτισμικού περιεχομένου. Οι δημιουργοί μπορεί να διαμένουν σε διαφορετικά κράτη, πόλεις ή χωριά έχουν όμως σήμερα τη δυνατότητα άμεσης συνεργασίας, εκμεταλλευόμενοι το «κοινωνικό φαινόμενο του διαδικτύου». Η επικοινωνία λοιπόν με ποικίλα πολιτιστικά αγαθά γίνεται απεριόριστη. Η διαπολιτισμικότητα και η πολιτισμική σύγκλιση αποκτούν έτσι νέο, ουσιαστικό περιεχόμενο. Η αλλαγή στην ίδια την έννοια του πολιτισμού αποκτά έναν οιονεί χαρακτήρα επανάστασης. Αυτό συμβαίνει γιατί η τεχνολογία έχει αρχίσει να αλλάζει τις κοινωνικές αντιλήψεις αιώνων για τις αξίες, τον χώρο, τον χρόνο και τα αγαθά . Έχει αρχίσει ήδη να επηρεάζει και να αλλάζει όχι μόνο την μορφή και τους τρόπους διάθεσης των προιόντων της έμπνευσης και της διανοίας, αλλά και το ίδιο το περιεχόμενο της τέχνης. Η ψηφιακή τεχνολογία διαμορφώνει πλέον πάνω σε διαφορετικά πρότυπα την ίδια την ουσία της δημιουργίας και της τέχνης και οδηγεί με τον τρόπο αυτό σε νέα μονοπάτια που πρόκειται στο άμεσο μέλλον να γίνουν παγκόσμιοι λεωφόροι. Αλλάζει επίσης μέρα με τη μέρα και η πεποίθηση ότι η τεχνολογία μετασχηματίζει τον πολιτισμό, αλλά ο άνθρωπος έχει και διατηρεί τον έλεγχο. Όμως και αυτό αλλάζει. Ο ψηφιακός άνθρωπος έχει διαφορετική αντίληψη για το χρόνο σ΄όλες του τις ζωντανές δράσεις, απολήξεις, παραστάσεις, δραστηριότητες. Έτσι η τεχνολογία πετυχαίνει πολιτιστικές αλλαγές, χωρίς ούτε καν να το αντιλαμβανόμαστε και κυρίως χωρίς να το προσέχουμε. Η πραγματοποιούμενη με γοργούς ρυθμούς σύμφυση πολιτισμού και τεχνολογίας απλά συμβαίνει. Το φαινόμενο πλέον υπερβαίνει την ανθρώπινη επιλογή. Καταλήγουμε ότι η υιοθέτηση μιας προσεκτικής στάσης που θα καρπώνεται τα αναμφισβήτητα οφέλη και θα διαχειρίζεται αποτελεσματικά τους πολλαπλούς κινδύνους της αλληλεπίδρασης τεχνολογίας και πολιτισμού αξίζει να διερευνηθεί σε βάθος και κατά κάποιο τρόπο να σκιαγραφηθεί στο μέτρο του εφικτού.
Ένα ακόμη και ιδιαίτερα κρίσιμο ζήτημα είναι αυτό της σύγκλισης που παρατηρείται μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών λόγω της επίδρασης των νέων τεχνολογιών. Είναι υφιστάμενος ο κίνδυνος, η πολιτισμική σύγκλιση να οδηγήσει τελικά στην πολιτισμική κυριαρχία του ισχυρότερου; Μήπως όταν ενδιαφερόμαστε να οικοδομήσουμε ένα παγκόσμιο και ηλεκτρονικά διασυνδεδεμένο περιβάλλον, με κύριο σκοπό την ελεύθερη και εύκολη πρόσβαση, προαγωγή και αξιοποίηση του ψηφιακά διαθέσιμου πολιτισμικού πλούτου, απλώς υποβοηθούμε την πολιτισμική κυριαρχία; Άλλωστε, μπορούμε να δούμε σημεία της παγκόσμιας πολιτισμικής σύγκλισης που είναι ορατά ακόμη και σήμερα όπως η συντελούμενη λόγου χάρη επανάσταση της κοινωνίας της πληροφορίας, που λαμβάνει χώρα διεθνώς και οδηγεί στην πλήρη επικράτηση της αγγλικής γλώσσας, νοοτροπίας και συμπεριφοράς. Με ποιούς κανόνες σε ένα τέτοιο γενικό περιβάλλον μπορεί να ασκηθεί πολιτιστική πολιτική που να προστατεύει την πολιτισμική διαφορετικότητα ; Όμως διακρίνεται στο αρχικά ασαφές πεδίο μια διπλή πραγματικότητα: Όσο η κυριαρχία συγκεκριμένων προτύπων εντείνεται παγκόσμια, ενισχύεται και η τάση λαών, εθνών και μειονοτήτων να διατηρήσουν την ευδιάκριτη, ισχυρή δική τους ταυτότητα.
Άρα η λύση μπορεί να αναζητηθεί μόνο στην εφαρμόσιμη συνύπαρξη, ενάντια τον πολιτιστικό πόλεμο (clash civilization). Βέβαια ταυτόχρονα απαιτείται η διάδοση ενός εναλλακτικού μοντέλου διαχείρισης των πνευματικών δικαιωμάτων στο υπό διαμόρφωση νέο ψηφιακό τοπίο. Τα ψηφιακά διαθέσιμα αγαθά πρέπει να είναι ελεύθερα διαθέσιμα σε όλους, χωρίς δύσκαμπτους και πολύπλοκους περιορισμούς, που θέτουν εμπόδια και αποτρέπουν την ελεύθερη ηλεκτρονική πρόσβαση, μετατροπή, διανομή και αναπαραγωγή τους. Φυσικά, απαιτείται η θέσπιση ξεκάθαρων κανόνων χρήσης και τροποποίησης κάθε μορφής καλλιτεχνικής δημιουργίας, σεβόμενοι και προστατεύοντας τα πνευματικά δικαιώματα των δημιουργών. Ταυτόχρονα με την ιδέα ενός «ελεύθερου» πολιτισμικού περιβάλλοντος, ενός μοντέλου που παρέχει το δικαίωμα στους δημιουργούς [εικαστικούς, σκηνοθέτες, συγγραφείς, μουσικούς, επιστήμονες ] να καθορίζουν οι ίδιοι (και με εύκολο τρόπο) τους «βαθμούς ελευθερίας» που επιθυμούν να φέρουν τα έργα τους. Κατά συνέπεια η υιοθέτηση νέων ευέλικτων εργαλείων προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας (creative commons). Κύρια όμως τον λόγο στον επιβεβλημένο διάλογο θα έχουν οι σύγχρονοι δημιουργοί γιατί τα διακαλλιτεχνήματα τους, αν και είναι προιόντα της δικής τους πνευματικής ιδιοκτησίας παρουσιάζονται στο χώρο-με την ευρύτερη έννοια του-από άλλους [ επιμελητές εκθέσεων, διοργανωτές projects, δημόσιους ή ιδιωτικούς φορείς, χορηγούς ] οι οποίοι ενίοτε καθορίζουν η και επεμβαίνουν απαιτώντας ιδεολογικούς και αισθητικούς συμβιβασμούς.
Όλα αυτά βέβαια συνέβαιναν στα της τέχνης και στο παρελθόν, όμως στο ψηφιακό παρόν έχουν γίνει πολυπλοκότερα και είναι πλέον απαραίτητο να λαμβάνονται υπόψιν, τόσο των καλλιτεχνών ,όσο και των παραγόντων προβολής των έργων αυτών , όταν μετακομίζουν από τις γκαλερί των μυημένων επισκεπτών στο δημόσιο κοινόχρηστο χώρο και στη δημόσια κοινή θέα, οι παράμετροι επιρροών στις μάζες αλλά και των πιθανών κινδύνων. Είναι ήδη καταγεγραμμένες περιπτώσεις που προξενούν έντονες αντιδράσεις του κοινού, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις τολμηρών ή τρομακτικών, για τον μέσο θεατή και το «κοινό» μέτρο του τόπου και της εποχής τεχνολογικών συνθέσεων. Έχουμε ήδη πολλές πληροφορίες για αρνητικές αντιδράσεις από την προβολή σε δημόσιους χώρους [μετρό μεγαλουπόλεων, πλατείες, γήπεδα, επίσημες μεγάλες εκθέσεις ] ψηφιακών έργων, που εμπεριέχουν στοιχεία βίας, ερωτισμού, προσβολής θρησκευτικής συνείδησης, πεσσιμισμού, αυτοκαταστροφικών τάσεων η ποικίλων απειλών, τα οποία αναστατώνουν το ευρύ διερχόμενο κοινό. Οι καταγγελίες πολιτών για προκλήσεις τάσεων λιποθυμίας, πανικού, αηδίας, ντροπής, αισθήματος καταδίωξης και αρνητικής διάθεσης, σε συνάρτηση με κάποια περιστατικά σωματικού κινδύνου από ζάλη η συνωστισμό, ακόμη και αν δεν έχουν δει πάντα τα φώτα της δημοσιότητας ή ακόμη και κάποιας δίκης και πιθανής νομικής καταδίκης είναι αρκετές. Ευνόητο ότι τόσο στο παρόν, όσο και στο μέλλον θα υπάρξει ένα τεράστιο αισθητικό, ηθικό και νομικό φάσμα αναφορικά με όλα αυτά.
Καταθέτω την προσωπική εμπειρία και εμπλοκή μου σε διεθνή εικαστική Έκθεση-workshop, με τίτλο: «WINTERSCHOOL’94», που διοργανώθηκε στη Γλασκώβη της Σκωτίας. Η ανθρώπινη πυραμίδα με γυμνά ανδρικά κορμιά από μοντέλα-συνεργάτες μου και εθελοντές φοιτητές από την περίφημη αρχιτεκτονική σχολή Mackintosh School of Art στην performance μου με τίτλο: MOMUMENT TO ANTI-MILITARISM / ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΟΥ ΑΝΤΙΜΙΛΙΤΑΡΙΣΜΟΥ. Η περφόρμανς που θα γινόταν στις παλιές φυλακές της πόλης, που είχαν μετατραπεί σε κέντρο τεχνών και θα αναμεταδιδόταν από οθόνες ταυτόχρονα σε όλους τους χώρους της διοργάνωσης, έγινε τελικά με ντυμένα μοντέλα. Τόσο εγώ, όσο και οι διοργανωτές είχαμε δεχτεί κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας απειλές από εξαγριωμένες και φανατικές πουριτανικές οργανώσεις... Ουσιαστικά κανείς δεν θα μπορούσε να μας προστατέψει εκτός από την αστυνομία, κάτι που ιδεολογικά και καλλιτεχνικά το απορρίψαμε…Ευχή, η ανεξάρτητη καλλιτεχνική έμπνευση και η υλοποίηση της, παρά τις τεράστιες αντιξοότητες να έχει πάντα τη σφραγίδα των δημιουργών.
ΚΩΣΤΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΑΤΟΣ
Ζωγράφος, λογοτέχνης, performer, θεωρητικός της Τέχνης.
(Το κείμενο περιλαμβάνεται στο συλλογικό τόμο: ΠΡΟΣ ΤΗ ΝΕΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ, ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ, ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ, με επιστημονική επιμέλεια του καθηγητή ΒΑΣΙΛΗ ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕ, εκδόσεις ΑΡΜΟΣ).
www.gisi.gr/evangelatos
